BATI HUN İMPARATORLUĞU

       Batı Hun İmparatorluğu

Büyük Hun İmparatorluğunun zayıfladığı ve Çine karşı gerilediği dönemde, hükümdar konumunda olan Sağ Yabgu Hohanye, Çin’e karşı makul ve yakın bir tutum izlediği hatta gerekmesi durumunda Çinin idaresi altına girebileceği düşüncesinde olduğu için ağabeyi olan Sol Yabgu Çiçi, kardeşiyle mücadeleye girmiş, Hohanye’nin iyi ilişkiler kurmak için Çine gitmesiyle yönetimi eline alarak hükümdarlığını ilan etmesiyle başlayan süreç, Büyük Hun İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı Hun İmparatorluğu olarak ikiye bölünmesine sebep olmuştur.

Batı Hun İmparatorluğunun Kuruluşu

M.Ö. 54 yılında, Büyük Hun İmparatorluğunun Sağ Yabgusu durumunda olan Hohanye, Çin ile iyi ilişkiler kurmak için Çin hanlığına gittiğinde Sağ Yabgu konumuda olan Ağabeyi Çiçi Yabgu, yönetimi eline alarak Hükümdarlığını ilan etti ancak bu dönem çok kısa sürdü. Hohanye, Çin den aldığı destek ile Hun İmparatorluğunun doğu bölümüne geçerek bulunduğu coğrafyaya hükmetti. Çiçi ise artık batı bölgesinin yönetimini elinde bulunduruyordu. M.Ö. 54 yılına gerçekleşen bu mücadele neticesinde Büyük Hun İmparatorluğu, fiziki olarak Doğu ve Batı Hun İmparatorluğu olarak ikiye bölünmüş oldu. Doğu Hun İmparatorluğunun başında bulunan Hohanye, Çin ile yakın ilişkiler içerisine girerek Batı Hun İmparatorluğuna cephe aldı. Çiçi ise Batı Hun İmparatorluğunun başına geçerek Çin’i ve Çin ile iş birliği içerisinde bulunan kardeşi Hohanye’ye karşı sert tavır aldı.

Çiçi Yabgu, kardeşi Hohanye ye göre daha sert mizaçlı ve yenilgiyi kabullenmeyen biriydi. Pek çok tarihçi Çiçi’yi, Büyük İmparator Mete’ye benzetir.  Çiçi’nin Amacı Hun İmparatorluğunu eski gücüne kavuşturmak ve Çine karşı üstünlük sağlayarak bulunduğu coğrafyayı yöneten tek imparatorluk haline gelmekti. Kardeşi Hohanye ise, Çinin güçlendiğini ve Hun İmparatorluğunun Çin ile mücadele edemeyeceğini düşünerek iyi ilişkiler kurmak ve gerekirse Çinin idaresine girmek düşüncesindeydi.

Batı Hun İmparatorluğunun Güçlenmesi

İmparatorluğun ikiye bölünmesiyle birlikte, Çiçi ve Batı Hun İmparatorluğu bulunduğu coğrafyada güçlenmeye başladı. Aslında Çiçi, hareket tarzı hasebiyle Mete ye benziyordu. Bulunduğu coğrafyadaki hakimiyeti ele almak için hızlı ve çok sayıda savaşa katılarak ordusunun başında yer aldı. Önce Kırgızların üzerine giderek topraklarına sahip oldu. Yine doğusunda Vusunlar bulunuyordu. Vusunları da bastırarak bir tehdit olmaktan çıkarttı. Güneydoğusunda bulunan Çin in üzerinede seferler düzenleyerek başarılı sonuçlar aldı. Çiçi, bu savaşlardan sonra güçlenerek hem kardeşi Hohanye, hemde Çin için tehdit oluşturmaya başladı.

Çiçi’nin amacı Çine hükmetmekti. Tüm hazırlıklarını Çin ile savaş için yapıyor ve stratejilerini bu doğrultuda yürütüyordu. Çiçinin bölgesinde söz sahibi olmaya başladığı bu dönemde (M.Ö. 44) kardeşi Hohanye (Doğu Hun imparatorluğu) Çin ile bir anlaşma imzalayarak taraflardan birinin saldırıya uğraması durumunda diğer tarafın destek vereceği sözünü karşılıklı olarak kabul ettiler. Bu anlaşmadan sonra Çiçi için kardeşi Hohanye ve Çin farklı düşmanlar olmaktan çıkarak aynı hedef haline geldi.

Batı Hun İmparatorluğunun Yıkılması

M.Ö. 36 yılında, batı Türkistan bölgesinde yaşanan bir anlaşmazlık nedeniyle bölgeye giden Çiçi, birlikleriyle savaşa katıldı. Savaşı kazanarak olası bir Çin saldırısına karşı Kırgız bölgesine çekildi ancak havanın çok soğuk olması nedeniyle askerlerinin büyük bir kısmını dönüşte kaybetti. Kırgız bölgesine ancak 1500 askerle ulaşabilen Çiçi, hiç beklemediği bir anda kardeşi Hohenye’nin kuşatmasıyla karşılaştı. Kale savaşı şeklinde gerçekleşen bu savaşta, Çin desteğinide yanına alan Hohanye ve Çiçi 2 gün boyunca savaştı. Çiçi, tüm askerleriyle birlikte bu savaşta hayatını kaybetti ve Batı Hun İmparatorluğu bu savaşla yıkılarak tarih sahnesinden silindi. (M.Ö. 36) Savaş sonrası yıkılan Batı Hun İmparatorluğunda yaşayan Hun halkları, Doğu Hun İmparatorluğu bünyesine girmeyerek bölgede dağınık şekilde yaşadılar. Belirli aralıklarla küçük çaplı devletler kurma teşebbüsleri olsa da başarılı olamadılar. Bölgede bulunan Siyenpilerin baskıları sonucunda Hazar Denizine kadar itilerek bu bölgede yaşamaya devam ettiler. Her ne kadar kısa süreli bir İmparatorluk dönemi olarak tarihe geçse de, Çiçi’nin Çin idaresini kabul etmemesiyle Hun varlığını devam ettirerek daha sonra kurulacak olan Avrupa Hun, Akhun ve Göktürk imparatorluklarının önünü açtılar.

Batı Hun İmparatorluğunun yıkılmasıyla Hun İmparatorluğunun devamı niteliğini taşıyan Doğu Hun İmparatorluğu ise, ilerleyen zamanlarda Çin’in bölgedeki politikaları neticesinde zayıflayıp Kuzey/Güney olarak ikiye bölünerek yıkıldı ve bölgedeki diğer kavimlere karışarak asimile oldular.

Not : Aslında Doğu / Batı / Kuzey / Güney / Avrupa / AkHun olarak kategorize edilen Hun Yönetimleri İmparatorlukların gerçek isimleri değildir. Her Hun yönetimi, kendi yönetimini Hun İmparatorluğu olarak adlandırır. Ancak imparatorlukların coğrafyalara yayılması ve dağılması nedeniyle Doğu / Batı / Kuzey / Güney / Akhun / Avrupa Hun gibi isimlerle adlandırıyoruz. Türk Tarihi literatüründe “Batı Hun” kavramı pek çok Hun İmparatorluğu için kullanılmıştır. Hohanye yönetimindeki Doğu Hun İmparatorluğunun bölünmesiyle oluşan Kuzey ve Güney Hun İmparatorlukları içinde Doğu ve Batı Hun ibaresi geçer. Biz Çiçi dönemindeki Hun İmparatorluğunu Batı Hun İmparatorluğu olarak adlandırıyoruz. Hohanye idaresindeki Hun İmparatorluğunun bölünmesiyle ortaya çıkan iki imparatorluğu Kuzey ve Güney Hun İmparatorluğu olarak telafuz edeceğiz. İlerleyen dönemlerde Attila tarafından Avrupa’da kurulan İmparatorluğu da pek çok kaynakta Batı Hun İmparatorluğu olarak geçiyor ancak biz bu İmparatorluğa da Avrupa Hun İmparatorluğu diyeceğiz.

Batı Hun İmparatorluğu

Büyük Hun İmparatorluğu M.Ö. 46 yılında Çiçi Yabgu ve Ho-Han-ye kardeşler arasında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Batı Hunlarını; Çiçi Yabgu, Doğu Hunlarını Ho-Han-Ye Kağan (Şenyu) yönetti. Ho-Han-Ye'nin ölümünden sonra Doğu Hunları Panu ve yeğeni Pi'nin taht kavgasına sahne oldu. M.S. 48 yılında Doğu Hunları; Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrılmıştır. Kuzey Hunlarını Pi, Güney Hunlarını Panu yönetmiştir. Güney Hunları yani Panu'nun yönettiği bu ülke Türk Tarih literatürüne Batı Hun İmparatorluğu olarak geçmiştir. Çin egemenliği gölgesinde yönetilen bu imparatorluk Talas'ın doğusunda Çin'e kadar olan topraklara egemendi.

Çiçi Yabgu'nun yönettiği Batı Hunları ise Aral gölü, Batı Türkistan ve Karadeniz'in kuzeyine kadar olan bölüme egemen olmuştur. Göktürk İmparatorluğu'nun kurulmasıyla Avrupa'ya göç ederek Avrupa Hun İmparatorluğu'nun temelini oluşturmuşlardır. Panu yönetimindeki Batı Hun İmparatorluğu yıkılmasıyla halefleri gittikçe Çinlileşen küçük Türk devletleri kurmuşlardır.

Türk Tarih literatüründe bunlar "Hun ardılları" olarak adlandırılır. Bunlar;

Birinci Chao Hun Devleti (304-329)

İkinci Chao Hun Devleti (328-352)

 Hsia Hun Devleti (407-431)

Kuzey Liang Hun Devleti (401-439)

Lov-lan Hun Devleti (442-460)

Türk Tarih literatüründe üç tane Batı Hun İmparatorluğu ismine rastlanmaktadır.

1) 16 Büyük Türk devleti içerisinde sayılan Batı Hun İmparatorluğu; Panu yönetimindeki Güney Hunları'dır.

2) Asıl Batı Hunları; Avrupa Hunlarının atalarını teşkil eden Çiçi Yabgu'nun yönettiği Batı Türkistan'ı kapsayan devlettir.

3) Avrupa Hun İmparatorluğu da Batı Hunları olarak bazı kaynaklarda anlatılmaktadır ama Avrupa Hunları demek doğru olanıdır.

Batı Hun İmparatorluğu Hükümdarları

1) Panu Yabgu (46 - 83)

 2) Sanmuldutzu Yabgu (83 - 84)

 3) Yuliu Yabgu (84 - 89)

4) Yuçukien Yabgu (89 - 93)

 5) Ankuo Yabgu (93 - 94)

6) Tingtoşi - Suyheuti Yabgu (94 - 98)

 7) Vanşiçi - Suyti Yabgu (98 - 124)

8) Vuçihu - Şihço Yabgu (124 - 127)

 9) Tejoşi - Suytsieu Yabgu (127 - 140)

 10) Çenieu Yabgu (140 - 143)

11) Hulanjoşi Suytsieu Yabgu (143 - 147)

12) İlingşi - Suytsieu Yabgu (147 - 172)

13) Totejoşi - Suytsieu Yabgu (172 - 177)

14) Huçing Yabgu (177 - 179)

15) Kiangkiu Yabgu (179 - 188)

 16) Teçişi - Suyheu Yabgu (188 - 195)

17) Huçutsiuen Yabgu (195 - 21

Büyük Türk Devletleri

Büyük Hun İmparatorluğu/M.Ö. 4. asır - M.S. 48

Avrupa (Batı) Hun İmparatorluğu/374-496

Ak Hun (Eftalit) İmparatorluğu/4. asır sonları – 577

Birinci Göktrük İmpararorluğu/552-582

Doğu Göktürk İmparatorluğu/582-630

Batı Göktürk İmparatorluğu/582-630

İkinci Göktürk İmparatorluğu/681-744

Uygur İmparatorluğu/744-840

Avrupa Avar İmparatorluğu/6. asır – 805

Hazar İmparatorluğu/7. asır - 965

Karahanlılar Devleti/840-1042

Gazneliler Devleti/962-1187

Büyük Selçuklu Devleti/1038-1194

Harezmşahlar Devleti/1097-1231

Osmanlı Devleti/1299-1922

Timurlular Devleti/1370-1506

Bâbürlüler (Gürgâniyye) Devleti/1526-1858

Devletler

Kuzey Hun Devleti/48-156

Güney Hun Devleti/48-216

Birinci Chao Hun Devleti/304-329

İkinci Chao Hun Devleti/328-352

Hsia Hun Devleti/407-431

Kuzey Liang Hun Devleti/401-439

Lov-lan Hun Devleti/442-460

Tabgaç Devleti/386-557

Doğu Tabgaç Devleti/534-557

Batı Tabgaç Devleti/534-557

Doğu Türkistan Uygur Devleti/911-1368

Liang Şa-t'o Türk Devleti/907-923

Tana Şa-t'o Türk Devleti/923-936

Tsin Şa-t'o Türk Devleti/937-946

Kan-çou Uygur Devleti/905-1226

Türgiş Devleti/717-766

Karluk Devleti/766-1215

Kırgız Devleti/840-1207

Sabar Devleti/5. asır - 7. asır arası

Dokuz Oğuz Devleti/5. asır sonu - 6. asır sonu

Otuz Oğuz Devleti/5. asır sonu - 6. asır sonu

Basar-Alan Türk Devleti/1380-?

Doğu Karahanlı Devleti/1042-1211

Batı Karahanlı Devleti/1042-1212

Fergana Karahanlı Devleti/1042-1212

Oğuz-Yabgu Devleti/10. asrın ilk yarısı - 1000

Suriye Selçuklu Devleti/1092-1117

Kirman Selçuklu Devleti/1092-1307

Türkiye Selçuklu Devleti/1092-1307

Irak Selçuklu Devleti/1157-1194

Eyyubîler Devleti/1171-1348

Delhi Türk Sultanlığı/1206-1413

Mısır Memlûk Devleti/1250-1517

Karakoyunlu Devleti/1380-1469

Akkoyunlu Devleti/1350-1502

Beylikler

Tulûnlular/868-905

İhşidîler/935-969

İzmir Beyliği/1081-1098

Dilmaçoğulları Beyliği/1085-1192

Danişmendli Beyliği/1092-1178

Saltuklu Beyliği/1092-1202

Ahlatşahlar Beyliği/1100-1207

Artuklu Beyliği/1102-1408

İnaloğulları Beyliği/1098-1183

Mengüçlü Beyliği/1072-1277

Erbil Beyliği/1146-1232

Çobanoğulları Beyliği/1227-1309

Karamanoğulları Beyliği/1256-1483

İnançoğulları Beyliği/1261-1368

Sâhib Atâoğulları Beyliği/1275-1342

Pervâneoğulları Beyliği/1277-1322

Menteşeoğulları Beyliği/1280-1424

Candaroğulları Beyliği/1299-1462

Karesioğulları Beyliği/1297-1360

Germiyanoğulları Beyliği/1300-1423

Hamidoğulları Beyliği/1301-1423

Saruhanoğulları Beyliği/1302-1410

Aydınoğulları Beyliği/1308-1426

Tekeoğulları Beyliği/1321-1390

Eretna Beyliği/1335-1381

Dulkadıroğulları Beyliği/1339-1521

Ramazanoğulları Beyliği/1325-1608

Doburca Türk Beyliği/1354-1417

Kadı Burhaneddin Ahmed Devleti/1381-1398

Eşrefoğulları Beyliği/13. asır ortaları - 1326

Berçemeoğulları Beyliği/12. asır

Yarluklular Beyliği/12. asır

Atabeylikler

Böriler/1117-1154

Zengîler/1127-1259

İl-Denizliler/1146-1225

Salgurlular/1147-1284

Hanlıklar

Büyük Bulgarya Hanlığı/630-665

İtil (Volga) Bulgar Hanlığı/665-1391

Tuna Bulgar Hanlığı/981-864

Peçenek Hanlığı/860-1091

Uz Hanlığı/860-1068

Kuman-Kıpçak Hanlığı/9. asır - 13. Asır

Özbek Hanlığı/1428-1599Kazan Hanlığı/1437-1552

Kırım Hanlığı/1440-1475

Kasım Hanlığı/1445-1552

Astrahan Hanlığı/1466-1554

Hive Hanlığı/1512-1920

Sibir Hanlığı/1556-1600

Buhara Hanlığı/1599-1785

Kaşgar-Tufan Hanlığı/15. asır başları - 1877

Hokand Hanlığı/1710-1876

Türkmenistan Hanlığı/1860-1885

Cumhuriyetler

Âzebaycan Cumhuriyeti/1918-1920

Batı Trakya Türk Cumhuriyeti-I/31 Ağustos 1913

Batı Trakya Türk Cumhuriyeti-II/1915-1917

Batı Trakya Türk Cumhuriyeti-III/1920-1923

Türkiye Cumhuriyeti/1923-...

Hatay Cumhuriyeti/1938-1939

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti/1983-...

Âzerbaycan Cumhuriyeti/1991-...

Kazakistan Cumhuriyeti/1991-...

Kırgızistan Cumhuriyeti/1991-...

Tacikistan Cumhuriyeti/1991-...

Özbekistan Cumhuriyeti/1991-...

Türkmenistan Cumhuriyeti/1991-...

                                 ALINTIDIR.

http://ttarihimiz.blogspot.com.tr/